جامع الأحادیث النبویة (کتاب)

کتاب «جامع الأحادیث النبویة» اثر جعفر بن احمد قمی رازی، یکی از مشایخ شیخ صدوق است. این کتاب از نخستین تألیفات شیعه، و مشتمل بر احادیث مختصّ به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در موضوعات مختلف بوده که به ترتیب الفبایی به نگارش درآمده است.

معرفی کتاب

این اثر شامل ۱۱۰ صفحه و حدود ۶۰۰ حدیث مسند به ترتیب حروف الفباء از رسول اکرم صلى الله علیه و آله بوده که به‌واسطه از ائمه اطهار (علیهم‌السلام) نقل شده است. جعفر بن احمد (علی) قمی، فقط در ابتداى هر باب، سند را ذکر مى کند؛ امّا در بقیه‌ی احادیث آن باب به جهت اختصار، همان‌طور که خود در مقدمه‌ی کتاب به آن اشاره کرده است، سند را نیاورده است.

با توجّه به مقدمه کتاب، روشن می‌شود که مؤلّف، این کتاب را به درخواست شخصی نوشته است، زیرا در ابتداى آن مى نویسد: «خداوند عزتت را مستدام بدارد! از من خواستى بخشى از الفاظ رسول الله صلى الله علیه و آله را که در جلسه مذاکره از من شنیده بودى، به ترتیب حروف معجم سامان دهم؛ از این رو به خاطر خدا و رسول، درخواست تو را به انجام رساندم، و براى این که به فهم نزدیکتر باشد، آن را مختصر کردم و جز اولین سند هر باب، سندهایش را حذف کردم...».

تعداد قابل توجّهی از روایات «جامع الأحادیث» در کتب اربعه به‌خصوص "الکافی" و "من لایحضره الفقیه"، ذکر شده است و این نشان از اعتبار احادیث این کتاب دارد. همچنین نعمان بن محمد تمیمى (م، ۳۶۳ ق) این احادیث را در "دعائم الاسلام" ذکر کرده است؛ و مرحوم سید فضل‌الله راوندی نیز بسیاری از این احادیث را در "النوادر" خودش نقل کرده است. مصحح کتاب حاضر گوید: اخبارى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالأنوار آورده و مأخذش را -به اشتباه- «الإمامة والتبصرة» دانسته، به جز هفت روایت، همه از کتاب «جامع الأحادیث» است.

احادیث این کتاب منحصر در موضوع خاصّی نیست؛ بلکه در موضوعات مختلفی مانند: اعتقادات، فقه، اخلاق، طبّ، فضایل، علم، ازدواج، قرآن، دعا و... می‌باشد. با بررسی انجام شده حجم احادیث اخلاقی و فقهی آن نسبت به دیگر موضوعات بیش‌تر می‌باشد.

منابع و اسناد کتاب

بیشتر روایات این کتاب در کتاب «الجعفریات» از اسماعیل بن موسى بن جعفر علیه السلام است؛ هم او که ساکن مصر بود و احادیثش از راه فرزندش (موسی بن اسماعیل) به محمد بن اشعث کوفى ـ که ساکن مصر بود ـ منتقل شد و فرزند اشعث روایاتى از عامه را بدان افزود و به همین جهت، این کتاب به «اشعثیات» هم شهرت گرفت.

همچنین، مصنف به واسطه سهل بن احمد دیباجى و محمد بن عبدالله شیبانى و هارون بن موسی تلعکبرى، از محمد بن محمد اشعث، از موسى فرزند اسماعیل بن موسى بن جعفر علیهماالسلام، از پدران بزرگوارش، از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نقل مى نماید.

طریق دیگر مؤلف، محمد بن خلف از ابوحمران موسى بن ابراهیم مروزى، از امام موسى بن جعفر، از پدران بزرگوارش علیهم السلام، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

مؤلّف در این کتاب، از احادیث اهل‌سنت نیز استفاده کرده است. طریق تحمّل حدیث مؤلّف نیز از نوع سماع می‌باشد؛ زیرا در اوّل اسناد از لفظ «حدثنا» و «حدثنی» استفاده کرده است.

ابواب و روایات کتاب

همان‌طور که قبلاً اشاره شد، این کتاب طبق حروف الفبا نوشته شده است و به تعداد حروف الفبا دارای باب است، البته مؤلف باب مستقلی را نیز به روایاتی اختصاص داده که با حرف نفی «لا» شروع شده‌اند؛ لذا این کتاب دارای ۲۹ باب است. تعداد احادیث هر کدام از حروف الفبا ذکر می‌گردد و برای هر کدام نمونه‌ای آورده می‌شود.

• ألف: ۲۹ حدیث: «أغد عالما أو متعلما و إیاک أن تکون لاهیا متلذّذا»؛ صبح کن در حالی که یا عالم باشی یا علم‌آموز، و بپرهیز از این‌که عمرت در لذایذ غفلت‌زا و کامجویی‌های زیان‌بخش سپری گردد.
• باء: ۲۸ حدیث: «باکروا بالصدقة فإن البلایا لا تتخطّاها»؛ بامداد خود را با صدقه آغاز کنید؛ زیرا بلا از صدقه نمی‌گذرد.
• تاء: ۳۴ حدیث: «تواضَع یرفعک الله»؛ تواضع کن تا خداوند مقامت را بالا ببرد.
• ثاء: ۱ حدیث: «الثرید برکة»؛ آبگوشت، برکت داده شده است (مبارک است).
• جیم: ۱۲ حدیث: «الجنة دار الأسخیاء»؛ بهشت، منزل سخاوتمندان است.
• حاء: ۱۶ حدیث: «حرمة الجار علی الجار کحرمة أُمّه»؛ حرمت همسایه بر گردن همسایه مانند حرمت مادر است.
• خاء: ۲۵ حدیث: «خیر النساء من إذا أعطیت شکرت و إذا ابتلیت صبرت»؛ بهترین زنان، زنی است که وقتی به او چیزی دادی سپاس‌گزاری کند و هنگامی که گرفتار شدی صبر کند.
• دال: ۱۷ حدیث: «الدّاعی بلا عمل کالرّامی بلا وَتَر»؛ دعوت‌کننده بی‌عمل، چون تیرانداز بدون کمان است.
• ذال: ۵ حدیث: «ذکر الله ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس أبلغ فی طلب الرّزق من الضّرب فی الأرض»؛ ذکر خدا گفتن بین طلوع فجر تا طلوع شمس، از جست‌وجو در زمین روزی را بیش‌تر می‌رساند.
• راء: ۲۷ حدیث: «الراشی و المرتشی و الرائش بینهما ملعونون»؛ رشوه دهنده و رشوه گیرنده و واسطه بین آن‌ها لعنت شده‌اند.
• زاء: ۹ حدیث: «زفّوا عرائسکم لیلاً و أطعموا ضحیً»؛ عروسی را در شب بگیرید و روز اطعام نمایید.
• سین: ۲۰ حدیث: «السَحور برکة»؛ سحری خوردن، موجب برکت است‌.
• شین: ۱۹ حدیث: «شرار أمتی عزّابها»؛ جوانان بی‌همسر، بدترین افراد امّت من هستند.
• صاد: ۲۲ حدیث: «صدیقُ عدوِّ علی، عدوُّ علی (علیه‌السلام)»؛ دوست دشمن علی (علیه‌السلام) دشمن ایشان است‌.
• ضاد: ۷ حدیث: «ضرب المسلم یدَه علی فخِذِه عند المصیبة إحباط لأجره»؛ ضربت زدن بر ران و زانو به هنگام‌ مصیبت باعث نابودی اجر است.
• طاء: ۱۶ حدیث: «طوبی لمن ترک شهوة حاضرة لموعودٍ لم یره»؛ خوشا بحال کسی که شهوت و خوشی حاضر و آماده‌ای را به‌خاطر نوید نادیده‌ای (پاداش بهشت) ترک نماید.
• ظاء: ۴ حدیث: «ظهور البواسیر و موت الفجأة و الجذام من إقتراب الساعة»؛ پیدایش بواسیر و مرگ ناگهانی (سکته) و مرض جذام از علایم نزدیک قیامت است‌.
• عین: ۲۱ حدیث: «العطسة عند الحدیث شاهد»؛ عطسه زدن هنگام سخن گفتن گواه است (بر راستی).
• غین: ۱۰ حدیث: «غیّروا الشیب و لا تشبّهوا بالیهود»؛ سپیدی مو را تغییر دهید (خضاب کنید) و مانند یهود نباشید.
• فاء: ۱۲ حدیث: «فرّغ قلبک لما خٌلِق له»؛ قلبت را برای آنچه برایش خلق شده فارغ کن.
• قاف: ۱۶ حدیث: «قلیل فی سنَّة خیر من کثیر فی بدعة»؛ عمل اندکی که موافق سنّت است، بهتر از عمل بسیار مخالف سنّت است‌.
• کاف: ۲۴ حدیث: «کفی بالماء طیباً»؛ بس است آب برای پاک‌کنندگی.
• لام: ۳۲ حدیث: «لیس شیء أسرع إجابة من دعاءِ غائبٍ لغائب»؛ نزدیک‌ترین و سریع‌ترین دعا به اجابت، دعای برادر مؤمن برای برادرش در غیاب اوست.
• میم: ۵۵ حدیث: «من أصبح و أکبر همّه غیر الله، فلیس من الله»؛ کسی که صبح کند و بزرگ‌ترین همّتش غیر خدا باشد، خداوند به او نظر لطفی نمی‌کند.
• نون: ۲۶ حدیث: «نظر المؤمن فی وجه أخیه حبّا له عبادة»؛ نگاه محبّت‌آمیز و صمیمانه مؤمن به چهره‌ی برادر مؤمن خود، عبادت است‌.
• واو: ۱۹ حدیث: «ویل لتُجّار أمتی مِن "لا والله" و "بلی والله"»؛ وای بر تاجران امّت من، از قسم خوردن به «لا والله» و «بلی والله».
• هاء: ۴ حدیث: «الهدیّة علی ثلاثة أوجه: هدیة مکافأة و هدیة مصانعة و هدیة لله عزّ و جلّ»؛ هدیه بر سه گونه است: هدیه‌ای به عوض، هدیه‌ای به ظاهرسازی و هدیه‌ای برای خدا.
• لا: ۴۹ حدیث: «لا یملأ جوفَ ابن آدم إلا التراب»؛ هیچ چیزی شکم آدمی زاد را پر نمی‌کند؛ مگر خاک.
• یاء: ۱۹ حدیث: «یُحشر أبوطالب (علیه‌السلام) یوم القیامة فی زیّ الملوک و سیماء الأنبیاء (علیهم‌السلام)»؛ حضرت أبوطالب (علیه‌السلام) در روز قیامت در لباس پادشاهان و سیمای انبیاء محشور خواهد شد.

پانویس

منابع

• علی مختاری، بخشی از مقاله "نقد و بررسی جامع الاحادیث به همراه پنج رساله دیگر"، مجله علوم حدیث، شماره ۲، زمستان ۱ ۳۷۵.
• علی‌اکبر خدّامیان، برگرفته از مقاله "هزار حدیث نبوی، اوّلین اثر شیعی در جمع احادیث نبوی"، مجله حدیث حوزه، شماره ۱، زمستان ۱۳۸۹.